WAYANG

Wayang dumadi saking tembung wod "yang/ hyang" angsal ater- ater wa-. Tegesipun roh ingkang roh saged damel beja cilakanipun manungsa. Wayang punika wewayangan utawi gegambaran watak lan jiwanipun manungsa. Wayang mujudaken pangejawantahan pribadi manungsa. Wayang punika pagelaran nganggo bonéka kang umume katon endah ing wewayangane lan dilakokake dening dhalang kanthi iringan gamelan. Boneka kasebut bisa kang wujud 2 dhimensi utawa wujude 3 dhimensi. Kang wujud 2 dhimensi umume, kagawe saka kulit (walulang), kang biyasane kulit sapi, utawi wedhus. Lan kang wujud 3 dhimensi, lumrah digawe saka kayu kang direnggani penganggo saka kain kang maneka warna adhedhasar karakter wayang kasebut. Nanging ing sawatara tlatah, uga ana kang gawe wayang saka suket, lan kerdhus, ananging wayang jinis ngene iki ora patia akeh ditemoni. Manut ing kemajuane jaman, wus tinatah lan sinungging wayang kanthi ngginakaken media digital kanthi piranti empuk pangolah citra. Wayang kang tinatah lan sinungging kanthi media digital kasebat e-wayang.

Crita kang dilakonake dijupuk saka epos Mahabharata lan Ramayana kang uga sinebut Wayang Purwa. Uga ana kang nggelar lakon crita-crita 1001 wengi saka tanah Arab. Wayang kang kaya ngene iki diarani Wayang Menak. Pagelaran iki misuwur ing tanah Jawa.

Ing pagelaran punika wayang ditancepke ing debog (wit gedhang) ing sisih tengen lan kiwane dhalang. Ing tengah, critane digelar. Sedina sewengi lakon diwedhar.

Wayang iki ora mung sumebar ing Jawa wae, nanging uga ing tlatah liya ing Nuswantara. Pagelaran wayang wis diakoni dening UNESCO ing tanggal 7 November 2003, dadi karya kabudayan kang edi peni ing babagan crita dongéng lan warisan sing berharga banget (Masterpiece of Oral and Intangible Heritage of Humanity). Suwalike, UNESCO nyuwun supaya Indonesia njaga (preserve) warisan kuwi.

Sajarah

Para ahli durung ana kang bisa masthekake kapan wayang wiwit ana ing Indonesia. Nanging yen ndeleng prasasti lan tinggalan jaman kepungkur, wayang kira-kira wis ana sadurunge agama Hindu mlebu. Nalika kuwi lakon wayang durung nganggo crita-crita kang dijupuk saka India. Pagelaran iki dienggo sarana nyembah marang roh leluhur.

Sawetara anggitan sastra jaman Mataram anyar akèh kang nulis perkara sajarah wayang. Nanging, para ahli sajarah ora sarujuk marang apa kang tinulis ing kono amarga ora cocok marang cathetan lan tinggalan sajarah kang wis ana.

Prasasti paling kuno ana ing abad kaping IV Masehi. Prasasti ngemot ukara mawayang kanggo pagelaran pahargyan sima utawa bumi perdhikan. Katrangan kang luwih trewaca ing prasasti Balitung, udakara 907 Masehi. Ing kono tinulis si galigi mawayang bwat Hyang macarita bimma ya kumara. Artiné kira-kira: Si Galigi ndhalang kanggo Hyang kanthi lakon Bimma Sang Kumara."

Agama Hindu kang mlebu ing Nusantara gawe crita wayang beda karo asline. Crita Ramayana lan Mahabharata wiwit dienggo kanggo dakwah agama. Ing panguwasaning Dharmawangsa Teguh (991-1016), akeh crita saka India kang mlebu lan digawe gagrag jawane. Wayang wiwit nyebar ing ngendi-ngendi nalika Majapahit nguwasani Nusantara.

Crita-crita kang asline saka India iku pungkasane wis geseh karo sadurunge. Para pujangga Jawa gawe crita dhewe kanggo mepaki apa kang wis ana. Ing Pedhalangan, crita-crita iki sinebut lakon carangan.

Jaman Islam mlebu, Walisanga uga nganggo wayang ing panyebarane. Ing jaman iki wiwit ana Wayang Menak. Gagrag-gagrag tambah akeh ngepasi Mataram anyar. Walanda kang digdaya gawe kraton Surakarta ngracik akeh crita wayang kanggo nglelipur ati.

Indonesia merdika uga nyumbang gagrag wayang kang maneka warna. Maneka warna wayang mau ana kang tetep digelar ana kang mung urip ing jamane dhewe. Wayang kang paling akeh dienggo yaiku wayang kulit purwa.

Sebutane Wayang

Yen dijupuk saka ukarane, wayang kuwi saka wewayangan, amarga pagelarane ana ing wayah wengi lan nganggo lampu. Nanging katrangan iki wis ora bisa diugemi maneh. Wayang dadi ora mligi boneka kang ana wewayangane. Wayang golek kang digawe saka kayu ora ngandhelake wewayangan. Ukara wayang wis dadi pagelaran boneka kang digelar dening dhalang.

Umume, sebutan wayang tinuju marang wayang kulit purwa. Wayang iki digawe saka tatahan kulit kewan kanti lakon seka Mahabharata lan Ramayana.

Maneka Warna Wayang

Wayang ing tanah Jawa

• Wayang Beber yaiku wayang kang digawe saka kain utawa kulit lembu kang awujud beberan (lembaran). Saben beberan kuwi nggambarake sakadegan crita. Yen wis rampung dilakonke, beberane digulung maneh. Wayang iki digawe jaman krajaan Majapait. Wayang iki asale saka Pacitan lan Gunung Kidul. Wayang iki digawe kanthi kuwat ing bab rong dimensine kanthi seni lukis ing kanvas. Wong-wong kang nglestarekake wayang iki yaiku: Musyafiq kanthi gawe wayang beber kang narasine paraga-paraga wayang, Suhartono kanthi luwih nyiptakake figur wayang kang corake dekoratif lan ornamentik, Agus Nuryanto gawè wayang beber kanthi saka wujud wayang purwa banjur diabstraksi saka realitas uripe manungsa ing saben dinane.

• Wayang Kulit
• Wayang klithik
• Wayang Golèk uga akeh wong sing arani wayang tengul. Wayang iki digawe saka kayu lan diklabeni kayata manungsa. Sumbering crita kajupuk saka Sejarah kayata crita Untung Suropati, Batavia, Sultan Agung, Banten, Trunajaya, lsp. Crita wayang iki uga bisa kajupuk saka dongeng negara Arab. Yen pentas kang dadi ciri khase wayang golek yaiku ora nganggo kelir utawa layar kayata wayang kulit.

• Wayang Gedhog:Wayang iki wujude meh padha karo wayang kulit. Kang digawe kurang luwih taun 1400-an. Sumbering crita saka crita raja ing Jawa, antarane Banten, Singasari, Mataram, Kediri, lsp. Wayang iki mung bisa ditemokake ana museum.

• Wayang Menak yaiku wayang saka kayu kang digawe persis (kawangun) wong. Critane yaiku babagan dakwah Islam kayata: Wong Agung Jayengrana, Imaryana, lan Umarpadi.

• Wayang Kancil:Wayang iki uga diarai ''wayang Dupara''. Wayang sing digawe saka lulang. Crita serine Kancil.
• Wayang Wahyu: uga kasebut ''wayang bibel'' iki diciptake dening Bruder Temotheos kanggo nyiarke agama Kristen.
• Wayang Pancasila
• Wayang Sejati
• Wayang Jemblung:Wayang saka kayu kang digawe persis (kawangun) wong. Wayang iki sumebar ana ing daerah pesisir lor, Blora, lan Cepu. Critanè babagan Cacad kaya kethoprak.
• Wayang wong:Wayang wong yaiku wayang kang diparagake wong kang ana gerakan tarine. Sumbering crita saka Ramayana lan Mahabarata. Paguyuban kang misuwur kanthi pagelaran wayang iki yaiku Ngèsthi Pandawa (Semarang), Sriwedari (Surakarta).

• Wayang Sandosa
• Wayang Ukur
• Wayang Jawa
• Wayang Topeng
• Wayang Potehi:Wayang kang awujud boneka cilik-cilik. Critane mangsa jaman kraton Tar-Tar utawa Babad Cina. Thio Tiong Gie yaiku salah sijining dhalang wayang potehi ing Semarang Tengah kang manggon ing Desa Pesantren, Kelurahan Purwodinatan. Dheweke nduweni prinsip paribasan Cina Tiongkok kang dadi semangate kanggo nglestarekake Wayang potehi iki yaiku:”TAK ada kuda, sapi pun bisa ditunggangi.” Yen ta wayangan dheweke nggunakake basa Indonesia kanggo basa pengantar, beda karo para sesepuhe sing biyen nggonakake basa Cina. Ciri khase dheweke uga kerep nggunakake tembang campursari. Thio Tiong Gie saiki umure wis 76 taun, akeh prihatine mikirake kabudayane sing mung didelok dening saglintir wong sing kalah adoh yen dibandingake karo jaman biyen. Langka banget sing kepengin nyinaoni wayang iki sing dadi generasine mung siji ntok wonge yaiku Oei Tjiang Hwat sing kerep ngancani yen ta wayangan. Para niyagane adoh banget yaiku saka Surabaya

Dheweke menehi tuturan "Yen ta diwenehi panjang umure nganti 100 taun, dheweke bakal terus ndhalang, sabab ing njero wayangan kang lumrahe digawe dadi panglipur lara iku ana ajaran-ajaran, pepeling-peling kang manfaati tumrap uripe manungsa.

• Wayang Revolusi
• Wayang Dongeng:Wayang Dhongeng

Wayang kang digawe saka dluwang kang digambari wayang awujud kewan-kewan. Wayang iki nyitakake babagan donyane kewan kang dadi sarana refleksi saka donyane manungsa. Ana wayang iki disarujuki ora ana sing dadi dhalang kang lumrahe tunggal dadi sakabehing paraga ana wayang, banjur sapa wae bisa dadi dhalang, kang bisa prasaja gunemane.

• Wayang Fabel
• e-wayang

Wayang ing tlatah liya

• Wayang Betawi
• Wayang Sundha
• Wayang Palembang
• Wayang Banjar
• Wayang Bali
• Wayang Sasak

Lakon Wayang

• Wayang Purwa
• Crita Menak
• Crita Panji
• Babad Tanah Jawa

Gagrag ing Tanah Jawa

Pagelaran wayang kang sumrambah ing tanah Jawa agawe variasi kang maneka warna. variasi utawa jinis iku kang asring sinebut gagrag. Gagrag wayang ing tanah Jawa antarane:

• Wayang Kulit Gagrag Ngayogjakarta
• Wayang Kulit Gagrag Surakarta
• Wayang Kulit Gagrag Banyumasan
• Wayang Kulit Gagrag Cirebon
• Wayang Kulit Gagrag Jawa Wetan
• Wayang Kulit Gagrag Madura